Hasibe Tuğçe TAŞIK
Coğrafi konumu göz önünde bulundurulduğunda Rusya, Kuzey Buz Denizi’ne doğrudan kıyısı olan beş ülkeden biridir. Aynı zamanda Arktik bölgede en fazla kara sınırına sahip olan ülkedir. Yalnızca Arktik kıyılarının uzunluğu 22 bin km’dir ve bu bölgede 9 milyon km2’lik bir alanda 2,5 milyondan fazla nüfusa sahiptir. Ki bu nüfus ülke nüfusunun %2’sinden daha azına tekabül ederken, Arktik nüfusun % 40’ına denk gelmektedir.[1]
Uluslararası hukuka uygun olarak egemen hak ve yargı alanlarının incelenmesinin tarihi, Rusya’nın Arktik bölgelerinin ve buna bağlı bitişik iç sular, kara ve adalar, karasuları, münhasır ekonomik bölge ve Rusya Federasyonu’nun kıta sahanlığı da dahil olmak üzere, Kuzey Kutbu’nun bir parçası olduğunu gösteren resmi kararlar 2008 yılında kabul edilen ‘2020 ve Sonrası Dönem için Kuzey Kutbu’nda Rusya Devlet Politikasının Temelleri’ resmi dokümanında ve diğer hükümet belgelerinde belirtilmiştir.[2] Bu belgeye de uygun olarak Rusya’nın Arktika kısmı, tamamı ya da bir kısmı dahil olacak şekilde, Saha Cumhuriyeti (Yakutistan), Murmansk ve Arkhangelsk alanları, Krasnoyarsk bölgesi, Nenets, Yamalo-Nenets ve Çukotka Özerk Bölgesi Özerk Bölgeleri olarak belirtilmiştir. Ancak daha öncesinde Sovyetler döneminde ilk olarak 15 Nisan 1926 tarihli SSCB Merkez Yürütme Komitesi Başkanlığının aldığı «SSCB’nin Arktik Okyanusu’nda bulunan toprakların ve adaların topraklarının ilan edilmesine ilişkin» kararında belirtilmiştir. 22 Nisan 1989 tarihli SSCB Bakanlar Konseyi Kuzey Kutup İşleri Devlet Komisyonu kararı ile bu topraklara bitişik topraklar ve adalar belirlendi. Ayrıca Münhasır ekonomik bölge ve kıta sahanlığı içinde, Rusya Federasyonu, 1982 BM Deniz Hukuku Sözleşmesi uyarınca egemen hak ve yargı yetkisine sahiptir.
Arktika’nın sahip olduğu doğal kaynaklar başta olmak üzere küresel iklim değişikliği nedeniyle deniz ticaret yollarının kuzeye kayması, yeni bilimsel araştırma sahalarının ve ekonomik sahaların ortaya çıkması bölgenin önemini arttırmakla birlikte Rusya’nın bölgeye yönelik yeni adımlar atmasını gerektirmektedir. 2001 yılında Rusya, BM’ye başvuruda bulunarak Kuzey Buz Denizi’ndeki kıta sahanlığı hakkını genişletmek istedi. Argüman olarak ise Lomonosov ve Mendelev sırtlarının Sibirya anakarasının devamı olduğunu belirtti. BM Komisyonunun olumlu bir karar alması durumunda, 200 mil uzunluğundaki ekonomik bölgenin dışındaki Rus Kuzey Kutbu kıta sahanlığının alanı yaklaşık 1,2 milyon kilometrekareye ulaşabilir. 2007 yılında Rusya tarafından bilimsel araştırma seferi düzenlendi. Ancak BM tarafından kanıtlar yeterli bulunmadı. Bunun üzerine 2015 yılında Rusya yeniden başvuruda bulundu.[3]
Rusya için Arktika güvenlik açısından önemli bölgelerden biridir. Soğuk Savaş Dönemi’nde de ülkeler arası çekişmelere sahne olmuş ve silah deposu olarak kullanılmıştır. Bu nedenlerle Eylül 2008’de Rusya’nın Arktika’daki ulusal çıkarlarını korumak için özel bir oturum gerçekleştirilmiştir. Rusya Güvenlik Konseyi, 2008 yılında Rusya Devlet Başkanı tarafından onaylanan “2020 ve Sonrasına Kadar Kuzey Kutbu’nda Rus Devlet Politikasının Temelleri” (bundan sonra ‘Temelleri’) belgesini kabul etmiştir. Bu belgeye göre Rusya’nın Kuzey Kutbu’ndaki ana ulusal çıkarları: Kuzey Kutbu bölgesinin ülkenin sosyo-ekonomik kalkınmasının sorunlarını çözmek için stratejik bir kaynak üssü olarak kullanılması, Kuzey Kutbu’nun bir barış bölgesi olarak korunması, Kuzey Kutbu’nun işbirliği ve benzersiz ekolojisi, sistemlerin korunması, Kuzey Kutbu’ndaki Kuzey Denizi Rotasının Rusya Federasyonu’nun tek bir ulusal ulaşım iletişimi olarak kullanılması.[4]
2013 yılında, 2008 yılında kabul edilen “Temeller”in uygulanması için “Rusya Federasyonu’nun Arktik Bölgesinin Geliştirilmesi ve 2020 Yılına Kadar Ulusal Güvenliğin Sağlanması için Strateji (bundan sonra ‘Strateji’)” geliştirilmiştir. Stratejide Arktik bölgesinin kalkınmasının öncelikli yönleri, bölgenin entegre sosyo-ekonomik gelişimi, bilim ve teknolojinin gelişimi, modern bir bilgi ve telekomünikasyon altyapısının oluşturulması, çevre güvenliği, Kuzey Kutbu’nda uluslararası işbirliği, askeri güvenlik ve Kuzey Kutbu’ndaki Rusya Federasyonu devlet sınırının korunması konularına değinilmiştir.
Bu devasa bölgenin modern yeniliklere ve kalkınma stratejilerine ihtiyacı vardır. Bu ihtiyaçların giderilmesi adına 2014 yılında çeşitli adımlar atılmıştır. İlk olarak Nisan 2014’te Rusya Bölgesel Kalkınma Bakanlığı tarafından ‘2020’ye kadar Rusya Federasyonu Arktik Bölgesi’nin Sosyal ve Ekonomik Kalkınması (bundan sonra Devlet Programı[5])’ onaylanmıştır. Bu program ile Rusya Arktikası’nda devlet politikalarının uygulanmasında devlet kurumları arasındaki koordinasyonu güçlendirmek ve bölgedeki sosyo-ekonomik gelişimin takibi amaçlanmıştır. İkinci resmi adım ise Mayıs 2014’te kabul yürürlüğe giren ‘Rusya Federasyonu Arktikası’nın Kara Bölgelerine İlişkin’ 296 sayılı kararnamedir ve Rusya Arktikası’nın düzenleyici çerçevesini belirleyen önemli belgelerden biri haline geldi. Bu ihtiyaçlara yönelik geliştirilen stratejilerden biri de Haziran 2014 tarihli ve 172 No’lu “Rusya Federasyonu’nda Stratejik Planlama Üzerine” yasasında yer alan, Rusya Federasyonu’nun bölgesel kalkınma devlet politikasının temelini oluşturan ve Federal Kanundaki stratejik ve bölgesel planlama önceliklerinin belirlenmesi için temel oluşturan “Rusya Federasyonu’nun Mekânsal Gelişimi Stratejisi[6]“dir. Bu strateji, bölgesel planlama temelinde makro bölgelerin sosyo-ekonomik açıdan dengeli ve sürdürülebilir olarak kalkınmasını amaçlamaktadır. Ayrıca, sivil toplumun bölgesel kalkınma hedeflerine uygun olarak bölgesel ve yerel kalkınma sorunlarının çözümüne katılımı yoluyla nüfusun yaşam kalitesini iyileştirmeyi, bilimsel ve teknolojik başarıların elde edilmesi yoluyla ekonomisinin rekabet gücünü artırmayı amaçlamaktadır.
2015 yılında, Rusya Federasyonu Hükümeti Arktik Kalkınma Devlet Komisyonunu kurdu. Devlet Komisyonu, Kuzey Kutbu’nun araştırılması, geliştirilmesi ve kullanılmasıyla ilgili tüm departmanlar arası komisyonların, alt komitelerin, konseylerin ve çalışma gruplarının faaliyetlerini koordine etmekten sorumludur. Bu komisyonun oluşturulması Rusya’nın Arktika üzerine çalışan bakanlıkları ve onlara bağlı kurumlar ile hükümet ve federal meclis yapıları arasındaki bürokratik bulanıklığın azaltılmasını ve koordinasyonun kolaylaşmasını sağladı.[7]
Mart 2016’da Rusya Ekonomik Kalkınma Bakanlığı, Devlet Komisyonu Başkanlığı toplantısında, bölgesel kalkınma için yeni bir mekanizma olarak devlet programının geliştirilmesinin temelini oluşturan “Destek Bölgelerini[8]” önerdi. Bu program Rusya Arktikası’nın gelecekteki sosyo-ekonomik gelişimini planlamak ve mevcut merkezlerin güçlendirilmesini temsil ediyor. Bu projenin amacı, stratejik çıkarlara ulaşmak ve Kuzey Kutbu’ndaki Rusya Federasyonu’nun ulusal güvenliğini sağlamaktır. Birçok alanda değişimleri öngören bu projeler, Arktik ulaşım sistemini, enerji altyapısının, endüstriyel tesislerin geliştirilmesi için önlemlerin birbirine bağlanmasını sağlar ve ayrıca destek bölgesinin ve kuzey deniz yolunun geliştirilmesine katkıda bulunur.[9]
Bir sonraki aşama, 16 Ocak 2017’de “2025’e kadar Rusya Federasyonu’nun Bölgesel Gelişimi için Devlet Politikasının Onayı” kararnamesinin yayınlanmasıydı. Bu belge, kuzey bölgelerini kapsayan sistematik ve ayrıntılı bir bölgesel politikayı yansıtmaktadır. Bu belge ile ülke genelinde ekonomik, siyasi ve sosyal hakları dikkate alınarak, farklı bölgelerde yaşayan vatandaşların yaşam düzeyi ve kalitesindeki farklılıkların azaltılması, kırsalda ve geri kalmış alanlarda ekonominin sürdürülebilirliğinin sağlaması, bilimsel ve teknik rekabet gücünün arttırılması ve bu bölgelerde belediyelerin yerel halkın sorunlarının çözümüne katkısının arttırması amaçlanmıştır. Ayrıca Rusya’daki farklı bölgelerde ve federal devletlerde sürdürülebilir sosyo-ekonomik dengenin ve ülke ekonomisinin küresel pazarlarda sürdürülebilir ve bilimsel ve teknolojik rekabetçiliğinin sağlanması da öncelikleri arasındadır. [10]
Sonuç olarak bugün Arktika bölgesi Rusya açısından siyasi, ekonomik ve askeri alanlarda öneme sahip bir bölgedir. Ancak bu devasa bölgenin ve burada yaşayan halkın bir takım yeniliklere ve yatırımlara ihtiyacı vardır. İklim şartlarının zorlu olması, yaşam koşullarını da zorlaştırmaktadır. Başta yaşam koşullarını iyileştirmesi ve altyapısal yatırımlar Rusya’nın bölgeye yönelik öncelikleri arasındadır. Bu sebeplerle 2000’lerin başından itibaren ülkenin Arktika politikasında devlet kurumlarının faaliyetlerini arttırarak sosyo-ekonomik yaşamı iyileştirmek adına tamamlayıcı adımlar atılmıştır. 2020 yılından itibaren ise mevcut belgelerin uygulama süresi uzatılmıştır. 2014’te uygulanmaya başlanan Devlet programı 2017’de güncellenmiştir ve uygulama süresi 2025 yılına kadar uzatılmıştır. 2019’da ‘Kuzey Deniz Yolunun 2035 Yılına kadar Altyapısal Gelişim Planı’ onaylanmıştır. 2020’de bu konulara odaklanan en güncel belgeler ‘2035 yılına kadar Rusya Federasyonu’nun Kuzey Kutbu’ndaki Devlet Politikasının Temelleri’ ve ‘ Rusya Federasyonu’nun Arktik Bölgesi’nin Kalkınması ve Ulusal Güvenliğinin Sağlanması Stratejisi’dir.
Değişen iklim koşulları başta olmak üzere, teknolojik gelişmeler ile doğal kaynaklara erişim imkânının artması ve Arktika’nın sahip olduğu kaynakların öneminin artması buraya olan uluslararası ilgiyi de arttırmaktadır. Rusya ise bu ilgiye olumlu cevap vermektedir. Başta Çin ile olan işbirlikleri olmak üzere Almanya, Fransa gibi diğer ülkelerle de ekonomik, ticari ve bilimsel alanlarda işbirlikleri devam etmektedir. Ülkemizin de son yıllarda bölgeye ilgisi artmaktadır. Limak Maraş şirketi Volgograd ve Habarovsk’ta havaalanları inşa etmektedir. Ayrıca Ekim 2020’de Yamalo-Nenets Özerk Okrugu hükümetinde yapılan açıklamaya göre, Novy Urengoy havaalanının yeniden inşası Türk konsorsiyumu Limak Maraş’ın bir üyesi olan Limakmarashstroy tarafından gerçekleştirilecektir.[11]
[1] Лукин Ю.Ф. Российская Арктика в изменяющемся мире. – Архангельск, 2012, sf: 243, URL: http://arctic-and-north.com; http://narfu.ru/aan/(25.12.2012), ( erişim tarihi: 04.11.2021)
[2] Об Основах государственной политики России в Арктике на период до 2020 года и дальнейшую перспективу, Правительство России (government.ru) (erişim tarihi 04.11.2021)
[3] «Подкомиссия ООН признала часть территории Арктики продолжением континентального шельфа РФ» URL: https://www.interfax.ru/world/656886 (erişim tarihi 11.11.2021)
[4] Об Основах государственной политики России в Арктике на период до 2020 года и дальнейшую перспективу, Правительство России (government.ru) (erişim tarihi 11.11.2021)
[5] Devlet Programı- kısaca «Госпрограмма» olarak adlandırılmıştır.
[6] Федеральный закон от 28.06.2014 N 172-ФЗ (ред. от 31.07.2020) “О стратегическом планировании в Российской Федерации”, Статья 20. Стратегия пространственного развития Российской Федерации, Статья 20. Стратегия пространственного развития Российской Федерации / КонсультантПлюс (consultant.ru)
[7] Зайков К.Н., Кондратов Н.А., Липина С.А., Бочарова Л.К. Организационные Механизмы Реализации Политики России в Арктике в XXI в. // Арктика и Север.2020. стр. 75-109.
[8] Destek bölgeleri- опорные зоны
[9] Смирнова О.О. Опорные зоны Арктики: проекты и перспективы//Архангельск: форум ” Арктические проекты- сегодня и завтра. 19. 10. 2016
[10] Серовой, Н. Регионы Севера и Арктики Российской Федерации: Современные Тенденции и Перспективы Развития: монография.2017. стр.9
[11] «Крупнейшей аэропорт ЯНАО отдали турецкой компании», URL: https://ura.news/news/1052455514, (erişim tarihi 11.11.2021)
Yazar
